Η ιστορία των Εβραίων της Σαλονίκης ή Θεσσαλονίκης, αρχίζει στην Αρχαία Ελλάδα με την άφιξη των Ρωμανιωτών Εβραίων, που έφθασαν στην πόλη μετά την καταστροφή του 2ου Ναού στην Ιεαρουσαλήμ, το 70 μ. Χ. Μπορούν να θεωρηθούν λοιπόν αυτοί οι Εβραίοι ως οι πρώτοι Εβραίοι τηε Διασποράς που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα. Δύο άλλες σημαντικές ομάδες Εβραίων εγκαταστάθηκαν στην Θεσσαλονίκη, οι Ασκενάζι και οι Σεφαραδίτες. Η άφιξη των Εβραίων στην Θεσσαλονίκη εμπλούτισε την ζωή της ήδη αναβράζουσας πόλης, κατά τα Ρωμαϊκά και τα Βυζαντινά χρόνια, αλλά και κατά την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής. Η Θεσσαλονίκη ήταν γνωστή ως η μοναδική πόλη όπου ευρίσκοντο Εβραίοι της Διασποράς και όπου η Εβραϊκή παρουσία διήρκησε αιώνες…έως και τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά, ακολούθησαν κατακλυσμικές αλλαγές οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την αφάνισή τους από την πόλη.

Οι Ρωμανιώτες αποκαλούσαν τον εαυτό τους “Ρωμαίους,” όπως και οι Βυζαντινοί, οι οποίοι θεωρούσαν ότι οι ρίζες τους ευρίσκοντο στην “Ρωμαϊκη” Αυτοκρατορία. Αν και οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στην βόρεια Ελληνική πόλη των Ιωαννίνων (Γιάννενα), πολλοί Ρωμανιώτες θεωρούσαν πατρίδα τους την Θεσσαλονίκη. Το γεγονός και μόνο ότι οι Ρωνανιώτες έμεναν στην Ελλάδα εν μέσω Ελλήνων οι οποίοι πίστευαν στο δώδεκα θεούς, ωφέλησε και τους μεν και τους δε. Προέκυψε μία αρμονία μεταξύ των πολυθεϊστών Ελλήνων και μονοθεϊστών Εβραίων και, με τρόπο αμφίδρομο, νέες ιδέες έρεαν και προς τις δύο κατευθύνσεις. Μάλιστα, η πρώτη γραπτή απόδειξη ότι Ρωμανιώτες Εβραίοι κατοικούσαν στην Θεσσαλονίκη αποτελεί η επιστολή του αποστόλου Παύλου στην εκκλησία της Θεσσαλονίκης (προς Θεσσαλονικείς, βιβλία 1 και 2 της Καινής Διαθήκης). Οι αυτοκράτορες της πρώιμης Βυζαντινής εποχής ήταν εχθρικοί προς τους Εβραίους. Παρ’όλα αυτά, οι Εβραίοι υιοθέτησαν την γλώσσα και τις συνήθειες των Ελλήνων σαν να ήταν δικά τους, ενώ ταυτόχρονα διατηρούσαν και την ξεχωριστή Εβραϊκή τους ταυτότητα.

Προς το τέλος του 14ου αιώνα, μία άλλη ομάδα Εβραίων, οι Ασκενάζι, έφθασαν από την Βαυαρία της Γερμανίας και την Ουγγαρία, όπου τους κατεδίωκαν. Οπως ακριβώς και οι Ρωμανιώτες Εβραίοι, εντάχθηκαν εύκολα στον ρυθμό της ζωής της Θεσσαλονίκης.

Οι Σεφαραδίτες Εβραίοι, οι οποίοι διαφέρουν από τους Ρωμανιώτες και τους Ασκενάζι και προέρχονται κυρίως από την Ισπανία και την Πορτογαλία, ήταν η τελευταία και η πολυπληθέστερη ομάδα που μετανάστευσε στην Θεσσαλονίκη. Για να αποφύγουν να γίνουν Καθολικοί Χριστιανοί δια της βίας, αλλά και για αποφύγουν την φυλάκιση και τα βασανιστήρια, οι Σεφαραδίτες ήρθαν στην Θεσσαλονίκη μετά τον εκδίωξή τους το 1492, όπως όριζε το “Διάταγμα της Αλάμπρας,” όταν κυβερνούσαν την Ισπανία ο Βασιλεύς Φερδινάνδος και η Βασίλισσα Ιζαμπέλλα. Πολλοί από αυτούς τους νεοαφιχθέντες Εβραίους ήταν εργάτες υφαντουργίας, τεχνίτες, και επειχειρηματίες, οι οποίοι ενίσχυσαν επί πλέον την ανάπτυξη της πόλης. Το πρώτο τυπογραφείο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν επιχείρηση Σεφαραδιτών και ιδρύθηκε το 1494 στην Κωνσταντινούπολη, ενώ το δεύτερο ιδρύθηκε στην Θεσσαλονίκη. Η ιδιόμορφη γώσσα τους, “η Λαντίνο (Ladino)” — ήταν αρχικά ένα μείγμα Ισπανικής και Εβραϊκής, ενώ αργότερα το μείγμα εμπλουτίσθηκε και με την Αραβική, την Τουρκική, την Γαλλική, την Ιταλική, και την Ελληνική — και έγινε συνώνυμη με την Θεσσαλονίκη. Επειδή οι Σεφαραδίτες ήταν περισσότεροι από τους άλλους Εβραίους, αυτοί έχτισαν και τις περισσότερες Συναγωγές στην πόλη.

Και οι τρεις ομάδες των Ελληνοεβραίων — ή καλύτερα των Εβραιοελλήνων — εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην νέα τους πατρίδα. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους που άρχισαν το 1912, εδόθησαν ίσα δικαιώματα σε όλον τον Εβραϊκό πληθυσμό σύμφωνα με το Ελληνικό Σύνταγμα· όμως ο αντισημιτισμός δεν είχε εξαλειφθεί. Ειδικά μετά τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, η εισροή των Ελλήνων Χριστιανών από την Μικρά Ασία δημιούργησε τριβές μεταξύ των Χριστιανών και των Εβραίων, οι οποίοι ανταγωνίζοντο τόσο για ανειδίκευτες όσο και εξειδικευμένες θέσεις εργασίας. Ομως, μέχρι την έναρξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ιωάννης Μεταξάς, ηγέτης της φασιστικής κυβέρνησης, είχε καταφέρει να εμπνεύσει το Ελληνικό φρόνημα στους Εβραίους, που ήταν ήδη Ελληνες πολίτες από το 1913.

Αυτοί οι Ελληονεβραίοι ποτέ δεν σταμάτησαν να επιβεβαιώνουν την ταύτισή τους με το Ελληνικό έθνος. Πολλοί υπηρέτησαν στον Ελληνικό Στρατό κατά των Ιταλών στην Ελληνο-Ιταλική εκστρατεία. Ενα τάγμα μάλιστα, το “Τάγμα Κόχεν,” απαρτιζόταν από πολλούς Εβραίους της Θεσσαλονίκης οι οποίοι πολέμησαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Πολλοί Ελληνοεβραίοι σκοτώθηκαν ή τραυματίσθηκαν μαζί με τους Ελληνες αδελφούς τους. Ενας από αυτούς ήταν και ο ταγματάρχης Μορντεχάϊ Φρίζης, ο πρώτος ανώτερος Ελληνας αξιωματικός που σκοτώθηκε στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Καθώς οδηγούσε τα στρατεύματά του έφιππος, τραυματίσθηκε θανάσιμα στην Ηπειρο, αλλά αρνείτο πεισματικά να αφιππεύσει. Ξέροντας ότι δεν επρόκειτο να επιζήσει, διέταξε τους στρατιώτες του να επιτεθούν, δίδοντας την πρώτη νίκη στους Ελληνες και στους Συμμάχους.

Μετά την Γερμανική εισβολή και την κατοχή της Ελλάδος από τις δυμάμεις του Αξονα, κατασχέθηκαν ιερά ειλητάρια της Τόρα και εστάλησαν στην Γερμανία. Οι Ελληνοεβραϊκές εφημερίδες επαύθησαν και αντικατεστάθηκαν απο αντισημιτικές εκδόσεις. Ο Μέγας Ραββίνος, Ζβι Κόρετς, συνελήθφη και εστάλη σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ολοι οι Ελληνοεβραίοι υποχρεούντο να έχουν στα ρούχα τους το κίτρινο αστέρι του Δαυϊδ.

Μετά, στις 11 Ιουλιόυ του 1942, οι Γερμανοί διέταξαν όλους τους Ελληνοεβραίους μεταξύ 18 και 45 ετών να συγκεντρωθούν στην κεντρική πλατεία της Θεσσαλονίκης, όπου υπέστησαν ανείπωτες ταπεινώσεις από Γερμανούς, γερμανόφιλους, καθώς και από Ελληνες αντισημίτες.

Η Ελληνοεβραίοι άρχισαν να πιστεύουν ότι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους. Αφού πλήρωασαν υπερβολικά ποσά σε λύτρα, ήρθε η στιγμή της απόλυτης προδοσίας: η απέλαση τους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Auschwitz-Birkenau. Αυτή ήταν η κατάληξη παρά τις επίμονες αντιρρήσεις των Ελλήνων Χριστιανών, τις διαμαρτυρίες επιφανών πολιτών, αλλά και του κλήρου, όπως του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. Η Ελληνική κατευθυνόμενη κυβέρνηση, καθώς και ο γερμανόφιλος ηγέτης της, απεδείχθησαν ανήμποροι. Τελικά, οι Ναζιστικές εφημερίδες έσπειραν τον φόβο και προκάλεσαν περισσότερο αντισημιτισμό, απειλώντας με τιμωρία ή και θάνατο όσους Ελληνες βοηθούσαν τους Ελληνοεβραίους.

Παρά τις απειλές, πολλοί Ελληνες αγνόησαν τα Γερμανικά διατάγματα, μεταξύ των οποίων αστυνομικοί και ιερείς. Μαζί με απλούς πολίτες, βοήθησαν μερικούς Ελληνοεβραίους να βρουν καταφύγιο και να γλυτώσουν, ρισκάροντας την ίδια τους την ζωή. Περί τους 1.000 Ελληνοεβραίους, από όσους γλύτωσαν, πήγαν στα βουνά και πολέμησαν μαζί με τον ΕΛΑΣ, τους Ελληνες Κομμουνιστές Αντάρτες. Ολοι γνωρίζουν για την ανδρεία που επέδειξαν οι Εβραίοι της Πολωνίας αφήνοντας την τελευταία τους πνοή στα γκέτο της Βαρσoβίας, η ένοπλη αντίσταση όμως των Ελληνοεβραίων είναι πρακτικά άγνωστη. Οι θυσίες όμως των 13.000 Ελληνοεβραίων που πολέμησαν στον Ελληνο-Ιταλικό πόλεμο δεν πήγαν χαμένες διότι συνέβαλαν στην τελική ήττα της Ναζιστικής Γερμανίας. Οι Γιτζάκ Μοσέ και Μοσέ Μπουρλάς, και οι δύο Ελληνοεβραίοι της Θεσσαλονίκης, κατέφυγαν στα βουνά και πολέμησαν με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Εγιναν και οι δύο καπετανέοι, δηλαδή ηγέτες των ανταρτών. Αυτοί οι Ελληνοεβραίοι ένοιωθαν Ελληνες και ήλπιζαν να επιστρέψουν μία ημέρα στα σπίτια τους στη Θεσσαλονίκη, στα Ιωάννινα, στο Αγρίνιο, στην Αθήνα … . Ως μαχητές της ελευθερίας, αλλά και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι Ελληνοεβραίοι δεν σταμάτησαν ποτέ να επιβεβαιώνουν την Ελληνική τους ταυτότητα.

Δυστυχώς, οι Ελληνοεβραίου εξοντώθηκαν εξ ολοκλήρου.  Από τους 57.000 Ελληνοεβραίους που κατοικούσαν κάποτε στην Θεσσαλονίκη, μόνο 2.000 κατόρθωσαν να επιζήσουν. Οσοι επέστρεψαν στην Θεσσαλονίκη βρήκαν λίγους φίλους και συγγενείς. Η παροικία τους που ήκμαζε για 2.000 χρόνια είχε αφανισθεί, οι περιουσίες τους είχαν κατασχεθεί και το Εβραϊκό νεκροταφείο είχε καταστραφεί.

Στο βιβλίο ΗΜΟΥΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΚΑΤΑΣΚΟΠΟΣ ΣΤΗΝ ΣΑΛΟΝΙΚΗ, το 1944, σε ένα εγκαταλελειμμένο Ελληνοεβραϊκό υφαντουργείο στην Θεσσαλονίκη, ο πράκτορας του OSS Ηλίας Δουνδουλάκης είχε εγκαταστήσει τον ασύρματό του και έστελνε μηνύματα στο Συμμαχικό Αρχηγείο στο Καϊρο.

Δείτε:

Αμερικανικό Μουσείο Ολοκαυτώματος

Η Ελληνική Παροικία της Θεσσαλονίκης

Το Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης

Το Μουσείο της Συναγωγής Ιωαννίνων Kehila Kedosha Janina

Οι φωτογραφίες είναι προσφορά των Αρχείων του Εβραϊκού Μουσείου της Αθήνας και του Μορφωτικού Ιδρύματος Εβραίων Ανταρτών